Đồng hành cùng với sự phát triển và hội nhập của kinh tế, văn hóa, xã hội (XH) ngày nay thì hàng loạt vấn đề bức xúc cũng nảy sinh như dân số tăng, nghèo đói, bất bình đẳng về giới, về giai tầng, sự chênh lệch về trình độ văn hóa, về kinh tế giữa các vùng miền, các quốc gia, các tộc người… Để giải quyết các vấn đề bức xúc này, thế giới hiện đại luôn cần đến những nhà xã hội học (XHH).

XHH là môn khoa học xã hội (KHXH) còn rất non trẻ, mặc dù vậy nó cũng có một lịch sử phát triển riêng biệt. Trước thế kỷ 19, xã hội học chưa tồn tại như một môn khoa học độc lập mà bị hòa tan vào trong các khoa học khác như nhân chủng học, dân tộc học, tâm lý học và đặc biệt là triết học - môn khoa học của mọi khoa học.

Lịch sử hình thành

Bắt đầu từ thế kỷ 18, đời sống XH ở các nước Châu Âu trở nên hết sức phức tạp. Cuộc cách mạng công nghiệp 1750 đã đưa đến những đảo lộn ghê gớm. Chủ nghĩa tư bản đã tạo ra những đô thị công nghiệp khổng lồ gây nên những làn sóng chuyển dịch dân cư lớn, kèm theo đó là những mâu thuẫn giai cấp, mâu thuẫn dân tộc, mâu thuẫn tôn giáo căng thẳng, các quan hệ XH ngày càng thêm đa dạng và phức tạp. XH biến động không ngừng: chiến tranh, khủng hoảng kinh tế, xung đột chính trị, suy thoái đạo đức, phân hoá giàu nghèo, bùng nổ dân số, tan rã hàng loạt các thiết chế cổ truyền,... Trước tình hình như thế, XH nảy sinh một yêu cầu cấp thiết là cần phải có một ngành khoa học nào đó đóng vai trò tương tự như một bác sĩ luôn luôn theo dõi cơ thể sống - XH tiến tới giải phẫu các mặt, các lĩnh vực khác nhau trên bề mặt cắt của nó từ tầm vĩ mô đến vi mô, kể cả khi XH đó thăng bằng cũng như khi mất thăng bằng để chỉ ra trạng thái thật của XH đó, phát hiện ra những vấn đề XH (social problems), dự báo khuynh hướng phát triển của XH, và chỉ ra những giải pháp có tính khả thi.

Vì những lý do này, XHH đã ra đời. Sau khi ra đời, XHH đã phát triển rực rỡ và có được những bước tiến dài trong việc xây dựng nền tảng cũng như các phân ngành XHH ở các nước công nghiệp phát triển. Ngày nay, XHH đã có mặt ở hầu khắp các nước trên thế giới và chiếm một vị trí xứng đáng trong hệ thống lý thuyết cũng như ứng dụng. Nó được coi là môn khoa học phát triển.

Đối tượng nghiên cứu của XHH

XHH là gì? Một câu hỏi không dễ trả lời trong một định nghĩa ngắn gọn. Các cuộc tranh luận dữ dội về vấn đề này đã tạm lắng dịu. Họ đi đến thống nhất rằng trước hết, XHH nghiên cứu mặt XH của XH. Nhưng mặt XH đó lại là đối tượng nghiên cứu chung của nhiều ngành khoa học khác nhau. Khác các ngành khoa học khác, "XHH là khoa học nghiên cứu chủ yếu về các khuôn mẫu của các tương tác con người trong XH (social interactions)", các tương tác đó diễn ra trong trường quan hệ XH giữa các chủ thể XH (cá nhân, nhóm, cộng đồng, XH tổng thể) diễn ra trong các hoạt động XH (sản xuất, văn hóa, tái sản sinh XH, quản lý, giao tiếp). Để nghiên cứu được những điều đó, XHH phải bắt đầu từ các sự kiện, hiện tượng và quá trình XH. Trên cơ sở đó nhằm nắm bắt cho được trạng thái chất lượng của XH ở tầm vĩ mô hay vi mô, ở bề mặt cắt hay tầng sâu tiềm ẩn, ở một thời gian cụ thể và trong một không gian xác định với mục đích là thay đổi trạng thái đó theo chiều hướng có lợi hơn và tiến bộ hơn. Như thế nếu XHH sử dụng kết quả của khảo cổ học hay dân tộc học khi nghiên cứu quá khứ, thì cũng là để phục vụ cho việc nắm bắt trạng thái XH đương đại. Tương tự như thế, XHH có thể liên kết chặt chẽ với tâm lý XH, nhân chủng học, kinh tế học hay luật học thì mục tiêu cuối cùng hướng đến cũng là đi tìm về một trang thái XH hiện thực nào đó.

Chức năng của XHH

XHH có 6 chức năng cơ bản sau đây:

- Chức năng nhận thức: XHH trang bị cho người nghiên cứu môn học những tri thức khoa học mới, nhờ đó mà chúng ta có được nhãn quan mới mẻ hơn khi tiếp cận tới các hiện tượng, sự kiện XH và quá trình XH vốn rất gần gũi rất quen thuộc quanh chúng ta, và như thế, XH hiện ra dưới mắt chúng ta sáng rõ hơn mà trước đó chúng ta chưa bao giờ được biết đến hoăc biết đến rất ít.

- Chức năng tư tưởng: XHH giúp chúng ta nhận thức đầy đủ sức mạnh và vị trí của con người trong hệ thống XH, góp phần nâng cao tính tích cực XH của cá nhân và hình thành nên tư duy khoa học trong khi xem xét, phân tích, nhận định, dự báo về các sự kiện, hiện tượng và quá trình XH.

- Chức năng dự báo: Trên cơ sở nhận diện được hiện trạng XH thực tại và sử dụng các lý thuyết dự báo, các nhà XHH sẽ mô tả được triển vọng vận động của XH trong tương lai gần cũng như tương lai xa hơn. Dự báo XH là một thế mạnh của XHH. Có thể nói trong tất cả các môn KHXH thì XHH có chức năng dự báo mạnh nhất và hiệu quả nhất.

- Chức năng quản lý: Trước hết cần phải nói rõ ngay rằng XHH không phải là khoa học quản lý, nhưng có một điều chắc chắn rằng tất cả các hoạt động quản lý kể cả quản lý kinh tế, hành chính hay nhân sự chỉ trở nên tối ưu khi mà biết sử dụng tốt các kết luận, nhận định và dự báo của XHH.

- Chức năng công cụ: Các phương pháp, các kỹ thuật thao tác, các cách thức tiếp cận XH của XHH được các ngành khoa học khác nhau cũng như các lĩnh vực khác nhau của kinh tế, chính trị, văn hóa,... sử dụng như một công cụ hữu ích và hết sức cần thiết trong quá trình hoạt động. Chúng ta có thể thấy rõ điều đó qua các cuộc thăm dò dư luận XH trước các cuộc tranh cử, hay các phương pháp điều tra của XHH được ứng dụng vào việc thăm dò nhu cầu, thị hiếu khách hàng trong marketing. Do vậy "XHH sẽ làm một công cụ hữu hiệu để cho con người có thể xây dựng cho mình một XH tốt đẹp hơn ".

- Chức năng cải tạo thực tiễn: Auguste Comte - cha đẻ của ngành khoa học này ngay từ lúc sơ khai đã nhấn mạnh chức năng cải tạo XH của nó mà ông tóm tắt trong mệnh đề rất nổi tiếng "Biết dự đoán, biết kiểm soát". Còn các nhà XHH Anh cũng đã khẳng định "XHH không chỉ đơn thuần là một ngành khoa học lý giải và phân tích đời sống XH, mà còn là phương tiện thay đổi XH". Các nhà XHH cho rằng nếu như họ kém cỏi đến mức không làm được cái gì cả thì chí ít "những dữ liệu của họ cũng thường được sử dụng để xây dựng các chính sách".

Các chuyên ngành của XHH

Tùy theo đối tượng nghiên cứu mà XHH chia ra rất nhiều phân ngành nhỏ hơn như:
- XHH Đô thị
- XHH Nông thôn.
- XHH Tội phạm.
- XHH Dân số.
- XHH về giới.
…

Các kĩ năng cần có đối với một chuyên viên XHH

Thầy Nguyễn Minh Hoà (giảng viên trường ĐH. KHXH&NV TP.HCM) đúc kết 12 kỹ năng cần thiết cho SV ngành XHH như sau:

- Kỹ năng tổ chức (được xem là quan trọng nhất).
- Viết và diễn thuyết.
- Giao tiếp.
- Ngoại ngữ. Đây là một lợi thế cho các bạn học sinh thi đầu vào là khối D. Ngày nay, giỏi ngoại ngữ là 1 lợi thế lớn cho sinh viên khi đi xin việc.
- Tin học: Tin học văn phòng và Internet.
- Soạn thảo văn bản hành chính.
- Xây dựng các chương trình, kế hoạch các dự án vừa và nhỏ.
- Triển khai thực hiện các dự án vừa và nhỏ trong thực tiễn.
- Tìm kiếm nguồn lực và tài chính.
- Điều phối và kết nối các chương trình, dự án.
- Lãnh đạo.
- Đàm phán và thương thuyết.

Thầy Hoà còn nhắc nhở: "Một cử nhân XHH không nhất thiết phải có đủ 12 kỹ năng này và không nhất thiết phải có cùng một lúc". Thế nhưng nếu muốn có được việc làm sau khi ra trường thì theo thầy Hoà: Phân nửa các kỹ năng đó phải được hình thành trong giai đoạn đang đào tạo vì nếu không có nó, sinh viên sẽ rất khó tìm việc làm.

Các trường ĐH đào tạo chuyên ngành XHH

- Khoa XHH – ĐH. KHXH&NV Hà Nội:
Địa chỉ: Số 336 Nguyễn Trãi - Thanh Xuân - Hà Nội
Tel: 04.8583799
Fax: 04.8583821
Email: contact@ussh.edu.vn
Website: http://www.ussh.edu.vn

- Khoa XHH – ĐH. Công Đoàn:
Địa chỉ: 169 Tây Sơn, Đống Đa, Hà Nội
Tel: 04.8573204, 04.8517076
Fax: 04.8518316, 04.8517076
- Khoa XHH – Học viện Báo chí và Tuyên truyền:
Ðịa chỉ: 36 Xuân Thuỷ, Cầu Giấy, Hà Nội
Tel: 04.8330963
Fax: 04.8333949
Email: hvbctt@ajc.edu.vn
Website: www.ajc.edu.vn

- Khoa XHH – ĐH. KHXH&NV TP.HCM:
Địa chỉ: 10 - 12 Đinh Tiên Hoàng, P.Bến Nghé, Q.1, Tp.HCM
Tel: 08.8293828; 08.8221909 (Phòng đào tạo)
Fax: 08.8221903
Email: ussh@hcmussh.edu.vn ; phongdaotao@hcmussh.edu.vn 
Website: www.hcmussh.edu.vn

- ĐH Mở TP.HCM:
Địa chỉ: 97 Võ Văn Tần, P.6, Q.3, TP.HCM
Tel: 08.9300210
Fax: 08.9300085
Website: www.ou.edu.vn

- Khoa XHH – ĐH. Văn Hiến TP.HCM:
Địa chỉ: AA2 đường D2, Khu Văn Thánh Bắc, P.25, Q.Bình Thạnh, TP.HCM.
Tel: 08.8999790, 08.5106732, 08.5106733
Website: www.daihocvanhien.edu.vn
Blog khoa XHH: www.vanhiensociology.tuybut.org